Artikelen
De buurman is een worm
Zittend achter mijn bureau sluit ik mijn ogen. Het is een nog enigszins nazomerige herfstdag, waarbij de zon verborgen gaat achter regenvoorspellende wolken. Met mijn ogen dicht probeer ik mijn omgeving waar te nemen. Eerst een snel optrekkende auto, pratende buren, maar dan het gekoer van een duif, gekras van een ekster, een blaffende hond, de muis die over mijn plafond krabbelt en de vlieg die rond mijn hoofd zoemt. Dieren bevinden zich overal om ons heen, zijn alomtegenwoordig in ons leven, maar hoe verhouden wij ons als mensen tot die dieren? Eva Meijer schreef een essay over deze verhoudingen getiteld De soldaat was een dolfijn.
Door Tobias Post
In verschillende media is de afgelopen jaren al getracht af te stappen van het beeld van onwetende dieren waar de mens alles mee kan doen. Verschillende documentaireseries op tv laten bijvoorbeeld zien hoe slecht wij als mensen met dieren omgaan en hoe weinig we van ze begrijpen, denk hierbij aan bijvoorbeeld Blackfish en Tiger King. Juist dit soort series laten het standpunt van Meijer zien, door te laten zien dat mensen zichzelf steeds boven andere dieren blijven plaatsen. Meijer wil dan ook af van het standpunt dat de mens van een wezenlijk andere orde is dan andere dieren. Meijer spreekt van “de mens en andere dieren”, hierbij stelt ze dus dat een mens ook gewoon een dier is. Dat is biologisch gezien de waarheid. Er zijn zo’n 5.500 zoogdiersoorten op deze planeet en de Homo Sapiens is er daar een van. Dit uitgangspunt is echter niet altijd het heersende idee (geweest). Een antropocentrisch standpunt was en is nog steeds gangbaarder. Dat de wereld (volgens mensen) draait om de mens zorgt ervoor dat de mens zich een machtspositie toe kan eigenen ten opzichte van andere dieren. Juist deze machtspositie wil Meijer in twijfel trekken.
Speciësisme
Discriminatie is verboden in Nederland, of dat nou discriminatie op basis van huidskleur, geloofsovertuiging, gender, sekse of afkomst is, zoals ook weer bleek bij de veroordeling van Geert Wilders eerder dit jaar. Meijer stelt echter dat discriminatie niet altijd strafbaar was. Er zijn grootscheepse bewegingen geweest, en aan de gang, die hier de aandacht op moeten blijven vestigen. Denk hierbij onder andere aan de Dolle Mina’s, maar ook recenter nog de Black Lives Matter-protesten. Het gaat hierbij altijd om het verzet tegen een groep in een dominante positie: vrouw-man, zwart-wit, moslim-christen. Een soortgelijke machtsverhouding neemt Meijer waar tussen mensen in de dominante positie aan de ene kant en andere dieren aan de andere kant. Zij gebruikt daarbij het begrip speciësisme; het discrimineren van een dier op basis van soort. Mensen hebben namelijk altijd getracht onderscheid te maken tussen zichzelf en andere dieren stelt Meijer. Dieren zouden geen gevoel hebben, geen taal, geen cultuur, geen verstand. Allemaal manieren om de mens te distantiëren van andere dieren. En juist van die distantie moeten we af, aldus Meijer. Al was het alleen al omdat er veel onwaarheden over dieren bestaan: dieren “praten” wel degelijk en hebben ook wel degelijk gevoel. De Nederlandse bioloog Frans de Waal schreef meerdere boeken over de gevoelens, emoties en politiek bij onder andere chimpansees. We moeten volgens Meijer dus af van dit antropocentrische standpunt, en toewerken naar een meer inclusieve samenleving, juist ook waar het dieren betreft.
In De soldaat was een dolfijn schetst ze het beeld van een samenleving waarin het mogelijk is voor dieren om mede te bepalen wat er in de politiek gebeurt. Als bewoners van hetzelfde grondgebied als mensen zouden ze daar recht op moeten hebben. Dieren zijn daarbij volgens Meijer ook goed in staat aan te geven wat ze wel en niet willen.
Hoe dienen andere dieren volgens Meijer dan politiek agentschap te krijgen? Het gaat daarbij allereerst om de blik van mensen op andere dieren. Hoe moeten wij hen zien? Meijer haalt hierbij verschillende filosofen aan die op ongeveer hetzelfde eindpunt uitkomen. We dienen de dieren te zien als een buurman, iemand waarmee je geen vrienden hoeft te zijn, maar waarmee je wel met respect moet omgaan, ook om je eigen leven te verbeteren. En als we andere dieren op die manier gaan zien, is het niet zo gek om ze ook politieke inspraak te geven. Politieke inspraak van dieren is een belangrijke manier waarop Meijer hoopt te tornen aan die antropocentrische machtspositie van de mens.
De Koeiencommissie
Meijer maakt in haar essay vooral gebruik van non-fictie en filosofie als genres. Er lijkt weinig ruimte voor de literatuur in haar betoog, en juist daar zit naar mijn idee een deel van de oplossing van dit probleem. Onder andere wetenschappers als Macfarlane en Clark betoogden al dat de literatuur een belangrijke rol kan spelen in het spreken over het klimaatprobleem, en het probleem van de onevenwichtige verhouding tussen mens en dier valt wat mij betreft in dezelfde categorie. Literatuur maakt het mogelijk om gedachte-experimenten op te zetten over hoe dieren hun invloed zouden kunnen uitoefenen. Dieren in de politiek is een onderwerp dat al in verschillende vormen van literatuur naar voren is gekomen, maar dit was meestal een manier om de menselijke politiek te parodiëren. Denk hierbij bijvoorbeeld aan Animal Farm van George Orwell of de Suske en Wiske-strip De Koeiencommissie van Marc Verhaegen. Meijer heeft zelf ook romans geschreven, zoals Dagpauwoog en Het Vogelhuis. Daarin laat zij zien dat er in literatuur wel degelijk getornd kan worden aan die machtspositie van de mens. Zij voert daar namelijk ook dieren op als volwaardige personages. Deze dieren hebben persoonlijke eigenschappen en keuzevrijheid in de boeken van Meijer. Meijer doet het in haar eigen essay niet echt, maar het is een heel nieuwe invalshoek om een boek zo te lezen. Bij het volgende boek dat u leest, kunt u vooral ook even kijken naar de weergave van de verhoudingen tussen mens en dier.
Politiek dier
Meijer stelt voor dat om met dieren politiek te kunnen communiceren, er een ruimere definitie van politieke communicatie nodig is. Zij stoelt deze definitie op vier aspecten, te weten: tijd, ruimte, lichamelijkheid en relaties. In al deze zaken neemt de mens natuurlijk haar eigen perspectief in. Het kan volgens Meijer echter goed zijn daar ook te redeneren vanuit de perceptie van dieren. Wat is veel tijd voor een muis? Hoeveel ruimte heeft een olifant nodig? Het gaat er hierbij dus ook om dat mensen af moeten van het idee dat zij de wereld ook voor dieren vorm moeten geven. De keuzevrijheid voor dieren wordt door mensen sterk onderdrukt, omdat alles gereguleerd dient te worden. Juist deze regulering is volgens Meijer weer een voorbeeld van de machtspositie die mensen innemen. Waarom kan een mens voor een damhert bepalen dat het binnen de hekken van “natuurpark” De Hooge Veluwe moet blijven? Als een mens dat voor een ander dier kan bepalen, is er al sprake van een machtsverhouding.
Mensen dienen volgens Meijer dus af te stappen van het idee dat zij over andere dieren kunnen beslissen, in plaats van met die andere dieren. Een goed voorbeeld hiervan is de discussie over de terugkeer van de wolf in Nederland. Daarbij is door de Rijksoverheid een rapport opgesteld getiteld Maatschappelijk draagvlak voor de hervestiging van de wolf in Nederland (zie hier). Er is dus blijkbaar de instemming van de menselijke samenleving nodig om te bepalen of een wolf mag leven waar hij/zij wil. Meijer zou dit ook zien als een typisch voorbeeld van politieke besluitvorming over andere dieren, maar niet met die dieren.
Als er echt structureel wat moet veranderen in de verhouding tussen mensen en andere dieren, dan dienen politieke besluiten ook met die dieren genomen te worden. Mensen moeten rekening houden met een procesmatig overleg met dieren, waarbij politiek zich niet enkel in gebouwen kan afspelen. Mensen dienen relaties met andere dieren aan te gaan om ze beter te begrijpen. Alleen dan kunnen we toewerken naar een samenleving die niet gedomineerd wordt door mensen, maar waarin de worm je buurman is.
Eva Meijer: De soldaat was een dolfijn. 2017. Uitgeverij Cossee; 124 pagina’s; €15,99.
… Meer over het werk van Eva Meijer lees je in ‘Mensen en andere dieren’ in Eva Meijers ‘Het vogelhuis’