De heks als ecofeministisch symbool midden in een dualistische wereld

De heks is een personage die in onze culturele verbeelding vaak wordt geassocieerd met mysterie, magie en de natuur. In de literatuur en vanuit de geschiedenis draagt zij tegenstrijdige betekenissen met zich mee. Meestal zien we haar als een mondige of machtige vrouw, waardoor ze tussen machtige mannen en onderdrukte vrouwen in kan komen te staan. Met haar hekserij verbindt ze zichzelf met zowel de natuurlijke als de daar tegenoverstaande bovennatuurlijke wereld. Volgens het ecofeminisme wordt in een westerse door mannen gedomineerde ideologie, alles in tegenover elkaar staande dualiteiten (uitersten) ingedeeld. Deze dualiteiten zouden inherent tot ongelijke machtsverhoudingen leiden, waarbij de zwakste partij vaak oneerlijk behandeld wordt. Met haar tegenstrijdige aard zou de heks een symbool kunnen vormen voor het ecofeminisme, omdat haar betekenis ons confronteert met onze percepties van dualiteiten en ons uitdaagt om daar meer harmonie tussen te zoeken.

In dit artikel verken ik hoe de heks in de literatuur wordt weergegeven en hoe haar karakter kan worden geïnterpreteerd als een ecofeministisch symbool. Hiervoor zal ik ingaan op de historische context van de heks, met aandacht voor heksenvervolgingen en de rol van vrouwen in deze vroegmoderne samenlevingen. Verder ga ik in op de ideeën van het ecofeminisme en de verschillende percepties op hekserij.

Door: Anne Eleveld

Heksenvervolgingen

Vanuit historisch onderzoek zijn er verschillende visies op de motieven van heksenvervolgingen en de rol die vrouwen in deze vervolgingen speelden. Met de historische gebeurtenis van Entgen Luijten probeert Susan Smit in De heks van Limbricht een inzicht te geven in de werking van heksenvervolgingen en wat er met vrouwen die in de late 17^e eeuw als heksen vervolgd werden gebeurde. In deze vanuit historisch onderzoek op feiten gebaseerde roman wordt Entgen Luijten vanwege ongelukkige voorvallen beschuldigd van hekserij. Het verhaal benadrukt hoe een vrouw met een sterke persoonlijkheid en veel kennis van de natuur als heks kon worden vervolgd. Susan Smit draagt haar verhaal op aan alle vrouwen die in het verleden verdacht gemaakt, gekleineerd, bespot, uitgesloten en in het ergste geval vermoord zijn.

Desalniettemin pleit Geertje Dekkers in haar artikel in de Volkskrant dat historici het niet eens lijken te zijn met het idee dat de vijftig- à zestigduizend heksenvervolgingen van de 15e tot en met de 18e eeuw voornamelijk gericht waren op vrouwen met sterke persoonlijkheden. Soms werd een mondige vrouw als persoonlijke vijand van een hogere macht het slachtoffer van een heksenvervolging, maar primair waren heksenvervolgingen onbeheersbaar uit angst voor de duivel. Dit maakte de heksenvervolgingen tot een onbeheersbaar en onvoorspelbaar fenomeen. Dat 75 à 80 procent van de slachtoffers vrouw was, kan voortkomen uit de vrouwonvriendelijke stereotypen die gelijktijdig wijdverspreid waren. Vanuit deze stereotypen heerste het idee dat vrouwen irrationeler waren dan mannen en daarom makkelijker te verleiden door de duivel. Volgens Geertje Dekkers verschilt dit stereotype ‘prooi van de duivel’ nogal van hoe moderne feministen heksen uit het verleden beschouwen: als krachtige en mondige vrouwen.

Ecofeminisme

Voor een beter begrip van de mogelijke rol van de heks als ecofeministisch symbool, is het belangrijk om dieper in te gaan op de ideeën van het ecofeminisme. Het ecofeminisme stelt dat de westerse door mannen gedomineerde ideologie de wereld indeelt in dualiteiten, waarbij onder andere de geest tegenover het lichaam, de man tegenover de vrouw en de mens tegenover de natuur geplaatst worden. Deze neiging tot indelen zou inherent leiden tot ongelijke machtsverhoudingen. Het ecofeminisme onderzoekt de raakvlakken tussen de verschillende vormen van onderdrukking die uit ongelijke machtsverhoudingen voortkomen. Hierbij worden onder andere de onderdrukking van vrouwen en de exploitatie van de natuur met elkaar in verband gebracht, zoals genderongelijkheid op de arbeidsmarkt en de manier waarop grote bedrijven de natuur uitputten.

Tegelijkertijd zoekt het ecofeminisme naar een harmonie tussen de verschillende dualiteiten, zoals harmonie tussen de geest en het lichaam. Vanuit deze focus wordt er geluisterd naar ideeën uit de alternatieve geneeskunde en spirituele wijsheid en geleerd van mensen en gemeenschappen die anders denken. In een dualistische wereld worden deze denkwijzen vaak genegeerd omdat ze te ver van het intellect en te dicht bij de natuur zouden staan. Diversiteit kan dit dualistisch denken doorbreken en zowel de natuur als de samenleving op doen bloeien. Daarbij voedt biodiversiteit de natuur en multiculturalisme de samenleving.

Hekserij

Hekserij kent verschillende percepties; het kan zowel worden gekoppeld aan de bovennatuurlijke krachten van de heks als haar verbinding met de natuur. Aan de ene kant wordt hekserij geassocieerd met het beoefenen van magie en het gebruik van bovennatuurlijke krachten, zoals spreuken en rituelen. Deze associatie benadrukt de spirituele verbinding met het bovennatuurlijke. Aan de andere kant wordt hekserij ook gezien als iets dat voortkomt uit een sterke verbinding met de natuur, zoals de kennis van de helende eigenschappen van planten waarmee een relatie tussen de mens en de natuur gelegd wordt. Door de heks weer te geven als de oudste bewaarder van kennis van de natuur, benadrukt zij het belang van waardering voor de aarde en het milieu.

Voor een beter begrip van bovennatuurlijke hekserij is het van belang om te begrijpen wat men onder ‘het bovennatuurlijke’ verstaat. De Britse neurowetenschapper Bruce M. Hood onderzocht de wetenschap achter de neiging van mensen om in iets bovennatuurlijks te geloven. Wat met betrekking tot hekserij interessant is, is dat bovennatuurlijke overtuigingen zich volgens hem niet beperken tot religie of spiritualiteit. Ze uitten zich daarnaast ook in het geloof in elk verschijnsel dat in strijd is met de natuurwetten. De wil om in het bovennatuurlijke te geloven komt voort uit het gevoel dat er in de wereld krachten en energieën bestaan die door de wetenschap worden afgewezen. Het bovennatuurlijke zou de grenzen van ons huidige begrip van natuurverschijnselen te boven gaan. Het gevoel dat er in de wereld krachten en energieën bestaan die door de wetenschap worden afgewezen, lijkt enigszins overeen te komen met het ecofeministische idee dat de denkwijzen die te ver van het intellect staan in een dualistische wereld verwaarloosd worden.

De heks in literatuur

Om een beter beeld te vormen van de mogelijke ecofeministische symbolische rol van de heks in literatuur, verken ik twee ecokritische werken uit verschillende literaire genres: een kortverhaal en een poëziebundel.

Zaad – Simone Atangana Bekono
In Over over morgen verkennen tien schrijvers uit Vlaanderen en Nederland de toekomst met de nadruk op hoop te midden van voortdurende crisissen. Deze publicatie bevat tien kortverhalen, waaronder Zaad, waar Atangana Bekono een duistere dystopische toekomstvisie voor het jaar 2084 schetst. In deze samenleving worden zakenmannen en heksen uitgesloten door ecologisten. De denigrerende manier waarop ecologisten over zakenmannen praten en de gruwelijke en bloederige manier waarop ecologisten zakenmannen om het leven brengen, maakt een dualistische wereld met ongelijke machtsverhoudingen zichtbaar. Vrouwen worden tegenover mannen en de natuur wordt tegenover de mens geplaatst. Hieruit lijkt een omgekeerde machtsverhouding te ontstaan, waarbij de natuur en de vrouw als dominante macht worden beschouwd. De heks neemt in dit verhaal een tegenstrijdige rol in betreffende goed en slecht, wat haar onvoorspelbaar maakt. Dit blijkt onder andere uit hoe de ik-persoon namens de ecologisten over heksen praat: ‘‘De heksen zijn een ander verhaal. Zakenmannen zijn voorspelbaar en slecht, heksen gooien hooguit roet in het eten’’ (Atangana Bekono, 2021, p.110) en ‘‘Mensen vinden ze zielig omdat ze vrouwen zijn en omdat zakenmannen mannen zijn en de zakenmannen de wereld kapot hebben gemaakt. Heksen doen raadselachtige dingen’’ (Atangana Bekono, 2021, p.110). De heks symboliseert in dit kortverhaal de complexiteit om de wereld in dualiteiten op te delen en nodigt de lezer uit tot reflectie over onze traditionele dualistische denkwijzen.

Sticky drama – Dominique de Groen
In de bundel Sticky Drama van Dominique de Groen roept het beeld van kleverig slijm dat de wereld bedekt zowel hoop als zorg op. Milieukwesties worden in een toekomstvisie in beeld gebracht, waarbij het menselijk perspectief wordt losgelaten. Door vanuit een bacteriële ‘ik’ de relatie tussen mens en natuur en de uitbuiting van de aarde te verkennen, daagt de Groen de lezer uit om na te denken over de rol van biodiversiteit in de natuur. In relatie tot deze milieukwesties, worden de heks en hekserij als interessante symbolen in het derde deel van de bundel gebruikt. Dit wordt onder andere geïllustreerd in een dansende heksenkring waarin Malayney Melkzuur en de bacteriële ik aan de hand van hekserij samensmelten: “Ik ben de heksenzalf op Malayneys klamme huid, de zalf die ons beiden zal transporteren naar een andere dimensie’’ (De Groen, 2019, p.61). Ze gaan op zoek naar de laatste universele gemeenschappelijke voorouder die hen leidt naar Lilith. Lilith is de Moeder aller Demonen, waarover alle heksen uit de bundel samen zeggen: “Koningin van ons” (De Groen, 2019, p.68). In dit deel van de bundel lijken er nieuwe mythes over het leven op aarde te ontstaan. Door aan de hand van natuurlijke en bovennatuurlijke hekserij het leven samen te laten smelten, symboliseert de heks in deze bundel een verbinding tussen verschillende dualiteiten: er wordt een duidelijke harmonie gevonden tussen de geest en het lichaam en er wordt gehoor gegeven aan alternatieve denkwijzen over het ontstaan van leven (die in een dualistische wereld te ver van het intellect zouden staan).

De heks als ecofeministisch symbool

Ondanks de onzekerheden omtrent de motieven van heksenvervolgingen kunnen heksen vanuit historische context worden beschouwd als voornamelijk vrouwelijke slachtoffers, die net als de natuur werden onderdrukt en uitgesloten in een door mannen gedomineerde wereld. In dit opzicht maakt de heks vanuit een ecofeministisch perspectief ongelijke machtsverhoudingen, die ontstaan uit dualiteiten, zichtbaar.

In de literaire verkenning lijkt de heks daadwerkelijk de dualistische wereld te doorbreken door zich te positioneren tussen tegenover elkaar staande dualiteiten. In Zaad blijft de heks vanuit dit midden tussen de traditionele machtsstructuren in staan, zelfs wanneer deze worden omgekeerd, terwijl in Sticky Drama de heks en haar hekserij vanuit dit midden verschillende dualiteiten met elkaar verenigt. Beide literaire werken nodigen de lezer uit om de traditionele dualistische denkwijzen en machtsverhoudingen te herzien en geven gehoor aan alternatieve en spirituele denkwijzen die ecofeministische interpretaties stimuleren. Dit benadrukt hoe de heks met haar tegenstrijdige karakter midden in een dualistische wereld, een symbool kan vormen voor het ecofeminisme.

Gebruikte bronnen

De Groen, D. (2019). Sticky drama. Epo, Uitgeverij.

Dekkers, G. (2021, 15 oktober). Heksen als een soort oerfeministen? Verleidelijke theorie maar historici zijn het er niet mee eens. de Volkskrant.

Hood, B. M., & Huizen, P. H. (2009). Supersense: waarom we in het bovennatuurlijke geloven.

Smit, S. (2021). De Heks van Limbricht. Lebowski.

VRT CANVAS. (2020, 22 oktober). De ecofeministe: “Wat heb je aan gelijke rechten in een destructief systeem?” | Klimaatraad 17 [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=0a2lnfkbFFc

Purkiss, D. (2020) Witches, Wizards, Seers & Healers Myths & Tales: Epic Tales. Flame Tree Collections.

Atangana Bekono, S. (2021). Zaad. Uit: Over overmorgen. Andere verhalen over de toekomst. VRIJDAG.

<< vorige | volgende >>