Artikelen
Geen les voor de toekomst, maar een spiegel voor nu
Wie over het klimaat wil schrijven, loopt waarschijnlijk al snel tegen enkele problemen aan. Zo is een traditionele roman plaats- en tijdgebonden en is er ruimte voor een beperkt aantal hoofdpersonages. Het klimaat daarentegen, net als klimaatverandering, heeft geen grenzen. Lokaliteit en globaliteit zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, zowel in het heden als in de toekomst.
Door Marlou Flos
Toch kan de roman een geschikt middel zijn om klimaatverandering zichtbaar te maken. Timothy Clark introduceert de term scalar literacy in The value of ecocriticism (2019). Met scalar literacy, ofwel schaalgeletterdheid, doelt hij op de mogelijkheid van literatuur om de omvang (schaal) van klimaatverandering terug te brengen naar iets behapbaars. Dat kan bijvoorbeeld door de roman op een bepaald gebied te laten focussen, of door het hoofdpersonage direct met een gevolg van klimaatverandering te confronteren.
Naast de geografische problematiek van klimaatverandering is de klimaatcrisis ook niet gemakkelijk in tijd te vangen. Dat maakt het voor de mensheid moeilijk om tegen klimaatverandering in actie te komen, aldus Jan Terlouw. In een interview met de Volkskrant (15-05-2020) stelt hij dat langetermijndenken niet in onze aard ingebakken zit. Dat langetermijndenken moet echter wel aangewakkerd worden, als we willen dat jongere generaties een toekomst hebben op deze aarde.
Kortetermijndenken van de mens
Het kortetermijndenken van de mens is wat centraal staat in Jan Terlouws Kop uit ’t zand (2016). In deze novelle voor volwassenen poogt Terlouw ons huidige gedrag in een groter perspectief te plaatsen. Gedurende twintig jaar volgt de lezer het hoofdpersonage Bart Algers. Het verhaal begint in 2021 wanneer Bart studeert en klimaatverandering nog geen dringend thema is: ‘Er was natuurlijk wel iets aan de hand, maar zo’n vaart liep het niet.’ Vlak na de dood van zijn vriend Arie, die zichzelf in brand heeft gestoken om aandacht te vragen voor het klimaat, blijkt Barts vriendin onbedoeld zwanger te zijn. De voornemens van Bart om Aries missie voort te zetten, aandacht vragen voor het klimaat, komen daardoor niet van de grond. Nadat Bart een jaar later bij een andere vriendin een dochter verwekt, verdwijnen Arie en het klimaat helemaal uit zijn privéleven. Ondertussen gebeuren er op de achtergrond steeds frequenter grote rampen. Stormen en overstromingen teisteren Groot-Brittannië en Bangladesh, oogsten worden kleiner in Afrika en India kampt met een watertekort doordat de gletsjers steeds kleiner worden.
Ondanks dat het klimaat uit Barts privéleven verdwijnt, blijft klimaatverandering wel een rol in zijn carrière spelen. Hij studeert weg- en waterbouw en kijkt ernaar uit Rijkswaterstaat te helpen met de beveiliging van het Noordzeegebied. Na Aries dood krijgt Bart de voormalige baan van Arie bij Rijkswaterstaat, waardoor hij die plannen kan realiseren. Aries missie voortzetten lukt in deze baan echter niet. Wanneer er enkele jaren na Aries dood een standbeeld van hem wordt onthuld, mag Bart bijvoorbeeld een conceptspeech schrijven die zijn baas tijdens de onthulling zal voorlezen. Zodra zijn baas begint met spreken, blijkt echter dat veel van Barts tekst gecensureerd of aangepast is. Als zijn baas een aantal weken later wordt uitgenodigd voor een debat op tv over Arie en het klimaat, mag Bart tot zijn verrassing niet mee. Hij legt een verband met zijn conceptspeech en concludeert dat zijn baas hem nu als te radicaal en onbetrouwbaar inschat. Ook een aantal jaar later, rond 2030, lukt het Bart nog steeds niet in actie te komen. Hij is in Bangladesh om te helpen met de versteviging van dijken na een grote overstroming. Verbitterd merkt hij na enige tijd op dat hij door de dijken te verstevigen werkt aan het verleden, niet voor de toekomst. De overstromingen zullen namelijk alleen maar erger worden. Hij neemt zich voor bij thuiskomst die observatie duidelijk te maken aan de Verenigde Naties, maar eenmaal thuis wordt zijn aandacht weer snel in beslag genomen door meer dringende onderwerpen. Hoe goed zijn voornemens ook zijn, de uitvoering blijft achterwege. Zijn functie bij Rijkswaterstaat belemmert hem in het bekritiseren van het klimaatbeleid en thuis heeft hij zijn handen vol aan zijn vrouw, zoon en ouders.
Het klimaat als langetermijnprobleem
Het is echter niet alleen via Bart, maar ook via de politiek en maatschappij waarin Terlouw het probleem van kortetermijndenken laat zien. Meerdere keren volgt er een politiek debat op een ramp waarin nieuwe voornemens worden genomen, of waarna op klimaattoppen de maatregelen worden aangescherpt. Dan is er een aannemersschandaal met de A18 en verplaatst alle aandacht daarnaartoe. Ook onder de bevolking lijkt er nog steeds weinig begrip te zijn voor klimaatverandering. Na een verwoestende storm praat de bevolking over de natuur die in de war is, terwijl de wetenschappers over een klimaatcrisis spreken. In zowel de bevolking als in de politiek komt het probleem van langetermijndenken dus aan bod. De politiek kan zich het langetermijndenken niet veroorloven, omdat er urgente problemen zijn die nu de aandacht vragen. Het volk kan niet op lange termijn denken, omdat zij de gevolgen van klimaatverandering nog als incidentele gebeurtenissen zien. Pas aan het einde van het boek, wanneer zich ook in Nederland een ramp voltrekt, ziet men een verband tussen de eerdere rampen en de ramp in Nederland.
Terwijl klimaatverandering voor de bevolking en politiek een achtergrondthema blijft, heerst er in de media daarentegen een klimaatvermoeidheid. Dat wordt duidelijk wanneer Bart in Bangladesh een journaliste tegenkomt die een verslag maakt over de grote overstroming daar. De verteller van de novelle suggereert dat de journaliste met tegenzin in Bangladesh is, door te zeggen dat rampscenario’s niet meer geliefd zijn in de media. Er zijn inmiddels zo veel rampen dat het niet meer bij te houden is, maar omdat er nog steeds geen oplossing is, leest men er liever niet meer over. De machteloosheid die men kan voelen tegenover klimaatverandering komt in deze mediavermoeidheid dus tot uiting.
Pas in het jaar 2038 komt er een kantelpunt. Voor het eerst is de wereldbevolking dat jaar niet gegroeid ten gevolge van de toenemende voedselschaarste. Het jaar erop is ook Nederland aan de beurt met natuurrampen: na een ijskoude horrorwinter breekt een deel van de dijken door. Rond die tijd komt ook Barts dochter Luna weer in beeld. Hij heeft haar sinds haar geboorte nog maar één keer gezien, omdat haar ouders hun dochter niet wilden vertellen dat ze een andere vader heeft. Zowel zijn dochter als het klimaat had Bart verbannen uit zijn dagelijks leven, maar dat betekent niet dat ze zomaar zijn verdwenen. Net zoals hij zijn dochter nu onder ogen moet zien, ziet hij ook in dat hij zich niet meer voor het klimaat kan verstoppen.
Luna schudt met haar onverwachte terugkeer niet alleen Bart wakker, maar ook de maatschappij. Voor het rampjaar was ze samen met Barts zoon een klimaatbeweging voor jongeren begonnen, die na het rampjaar opeens serieus wordt genomen. De politiek begint met het luisteren naar jongeren, die de daad bij het woord van de politici willen voegen. In het verlengde daarvan ziet ook Bart in dat zijn jaren bij Rijkswaterstaat niet genoeg zijn geweest om klimaatverandering tegen te gaan. Hij realiseert zicht dat hij nog maar op de helft van zijn leven zit: ‘Dat is nog een hele tijd om Aries vuur brandend te houden’.
Niet alleen een probleem van de toekomst
Jan Terlouw krijgt het dus voor elkaar om in Kop uit ’t zand Clarks begrip schaalgeletterdheid toe te passen op het niveau van tijd en plaats. Het gevoel dat klimaatverandering een probleem van de toekomst is, of alleen ver weg een impact maakt, komt terug in het personage Bart. Hij wist klimaatverandering altijd van hem af te schuiven, totdat de gevolgen hem jaren later in Nederland alsnog weten te raken. Na de ramp komen ook andere groepen in Nederland in actie, die zich opeens beseffen dat de knop om moet naar het denken op de lange termijn. Kop uit ’t Zand is daarom een novelle die niet alleen om actie vraagt, maar ook om erkenning. Klimaatverandering is al aan de gang, dus laten we niet wachten met actie ondernemen totdat ook ons zo’n rampjaar te wachten staat.
Jan Terlouw: Kop uit ’t zand. 2016. 95 pagina’s; €9,99
… Meer over het schaalprobleem van de klimaatcrisis lees je in Stadsastronaut: omgaan met het schaalprobleem