Artikelen
Wel belangrijk, niet leuk. Over Het tegenovergestelde van een mens (2017)
“Klimaatverandering is een ingewikkeld, vaag onderwerp, uit de categorie ‘wel belangrijk, niet leuk’, maar ook super poëtisch en filosofisch.” Zo omschreef de huidige Dichter des Vaderlands Lieke Marsman in een interview met De Volkskrant haar stellingname wat betreft klimaatverandering, dat het hoofdonderwerp is van haar debuutroman Het tegenovergestelde van een mens (2017). Zoals zij klimaatverandering omschrijft als ‘super poëtisch en filosofisch’, zo is deze roman dat in alle opzichten ook. Want hoewel Het tegenovergestelde van een mens officieel is uitgebracht als een roman, worden de verhalende hoofdstukken afgewisseld met poëzie en essayistische stukken, die vaak een sterk filosofisch karakter hebben. Een opvallende en interessante keuze voor het schrijven van klimaatfictie. Of non-fictie?
Door Tessa Berrevoets
De Indiase schrijver Amitav Ghosh veronderstelt in één van zijn werken over klimaatverandering dat als er al geschreven wordt over dit onderwerp het vaak in de vorm van non-fictie wordt gegoten. De reden hiervoor zou zijn dat klimaatfictie vaak niet serieus genoeg wordt genomen. Ook krijgen klimaatromans te snel het volgens hem degraderende label science fiction opgeplakt. Elke lezer van Het tegenovergestelde van een mens zal echter beamen dat dit werk allesbehalve science fictionesk aanvoelt.
Het verhaal gaat over de net afgestudeerde aardwetenschapper Ida, een egocentrische protagonist die worstelt met de wereld, haar relaties, maar vooral met zichzelf. Ida, tevens de ik-verteller, geeft zich op voor een stage in de Noord-Italiaanse Alpen. Daar bevindt zich een verouderde stuwdam die nu vooral fungeert als obstakel voor de omliggende flora en fauna. Het plan is om met behulp van explosieven de dam op te blazen. Ida heeft een wat stroeve liefdesrelatie met Robin, een extraverte promovenda, van wie ze koeltjes afscheid neemt voordat ze naar Italië vertrekt. Tussen haar stagewerkzaamheden door peinst de hyperzelfbewuste Ida veel en diep over onder andere het klimaat en het menselijk bewustzijn. Na een tijdje zoekt Robin haar op in Italië, een tripje dat desastreus blijkt af te lopen: zowel hun relatie als de stuwdam begeven het.
Een fictief verhaal dus, onder andere over het klimaat en de daaromheen bestaande problematiek. Maar buitenaardsheid, ruimtevaart en dystopieën maken hierbij geen deel uit van het narratief, en het werk zal ook niet snel als science fiction gecategoriseerd worden. Heeft Marsman dan misschien de perfecte formule gevonden voor het overbrengen van de klimaatcrisisboodschap zonder dat het ongeloofwaardig of, zoals Ghosh het noemt, improbable (onwaarschijnlijk) wordt? De essayistische stukken tussen de verhaallijn door versterken het gevoel van waarschijnlijkheid in dit verhaal. Naast dat sommige essays de klimaatcrisis als onderwerp stellen, komen ook thema’s als moeilijke relaties en homoseksualiteit langs. De essays worden door Marsman doordacht gekoppeld aan de ontwikkeling van Ida, maar voelen soms willekeurig aan. Dat is op zich niet vreemd, want het zijn stukken die Marsman al eerder heeft gepubliceerd in De Gids en dus hergebruikt heeft voor dit werk. Hoewel het gebruik van de tussen-essays dus wellicht ietwat onnatuurlijk aanvoelt, vergroot deze keuze wel het non-fictiegevoel en daarmee volgens Ghosh de geloofwaardigheid. Bij Het tegenovergestelde van een mens is alleen nog wel de vraag, de geloofwaardigheid waarvan? Hiervoor is het relevant om naast het fictie/non-fictiegehalte in het werk even stil te staan bij in hoeverre dit boek echt een klimaatfictionele aard heeft.
Literatuurwetenschappers Stef Craps en Mahlu Mertens beschrijven in het artikel Klimaatfictie in de lage landen? (2019) klimaatfictie als romans waarin klimaatveranderingen nadrukkelijk aan bod komen. Dit kan zijn omdat er duidelijk gereflecteerd wordt op klimaat of omdat er sprake is van vloedgolven en andere klimaatrampen. Hierbij halen ze expliciet Het tegenovergestelde van een mens aan en benoemen dat dit werk weleens de eerste Nederlandse klimaatroman wordt genoemd.
Reflectie op klimaat komt in elk geval duidelijk naar voren in Het tegenovergestelde van een mens. De navelstaarderige Ida, zoals Marsman haar hoofdpersonage zelf karakteriseert, reflecteert op alles: zichzelf, de mensen om haar heen, de situaties waar ze zich in bevindt en dus ook het klimaat. Haar overpeinzingen over het klimaat beginnen zo’n grote rol te spelen dat Robin zich zorgen maakt:
‘Mensen zijn niet alleen maar slecht, ze zijn ook lief,’ zegt Robin. Ze is bang dat mijn aangewakkerde belangstelling voor klimaatproblematiek me bitter zal maken.
Reflectie op het klimaat, check. Dan het andere kenmerk dat Craps en Mahlu aanhalen: de catastrofen. Mineke Schipper betoogt in het artikel Op weg naar het Einde? (2022) uit De Groene Amsterdammer dat de zondvloed door de millennia heen en over de hele wereld de terugkerende nachtmerrie is. De zondvloed zou zelfs het hoogst scoren als scenario voor het Einde. Een duidelijk voorbeeld van een zondvloed in een modern werk is die in Het boek van alle angsten (2020) van Emy Koopman, waarin de personages na jaren van klimaatverandering overvallen worden door een enorme vloedgolf. Het tegenovergestelde van een mens eindigt ook met zo’n vloedgolf:
Aan de horizon is een huizenhoge vloedgolf verschenen. De damwand die het meer had moeten tegenhouden heeft een muur van water losgelaten.
Deze klassieke climax van de vloedgolf is dus eigenlijk, in tegenstelling tot die in bijvoorbeeld Het boek van alle angsten, geen direct resultaat van de klimaatcrisis. Ida liep dan wel stage bij een bedrijf dat onderzoek deed naar de invloed van de stuwdam op de omliggende natuur, maar de golf is niet ontstaan doordat het klimaat zo ernstig is veranderd, het is eerder het resultaat van de onkunde van de mens. De mens heeft iets gebouwd om de natuur de baas te zijn, is hier blijkbaar niet goed genoeg in geslaagd en de gevolgen zijn catastrofaal. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de Bijbel waarin God de mensheid straft, ligt het hier anders: mens straft mens, ook al is dat dan onbewust of ongewild. Men probeert de natuur naar zijn hand te zetten, maar op gegeven moment gaat dat fout.
Naast dat Marsman de lezer dus laat nadenken over of het werk fictie of non-fictie is, heeft ze wat betreft focus op klimaat interessante keuzes gemaakt. In plaats van dat er een daadwerkelijke dystopie beschreven wordt die het resultaat is van de klimaatcrisis, heeft ze klimaatproblematiek vooral verweven met de hersenspinsels van de protagonist. De vloedgolf aan het einde van het verhaal past in het typische klimaat-kritische beeld van een narratief, maar is toch afwijkend van het prototype zondvloed. De mens is blijkbaar op relatief kleine schaal al niet in staat met zijn kennis en kunde de natuur te bedwingen en dit heeft directe gevolgen op de mens zelf. Dat maakt het verhaal misschien wel nog antropocentrischer en geloofwaardiger. Leuker maakt het dit verhaal niet echt. Maar klimaatverandering is ook niet leuk, wel belangrijk.
Gebruikte bronnen
Craps, Stef & Mertens, Mahlu. ‘Klimaatfictie in de Lage Landen?’, In: De Vos, L. (red.), Kyra Gantois & Anuna de Wever: Youth for Climate: er hangt iets in de lucht: jongerenverzet tegen klimaatonverschilligheid: 69ste Arkprijs van het Vrije Woord. Antwerpen, De Vrienden van de Zwarte Panter, 2019, pp. 65-73. http://www.arkprijs.be/Resources/brochures/Arkbrochure19-screen.pdf
Ghosh, Amitav. The Great Derangement. Climate Change and the Unthinkable. University of Chicago Press, 2016, 3-24.
Koopman, Emy. Het boek van alle angsten. Prometheus, 2020.
Marsman, Lieke. Het tegenovergestelde van de mens. Uitgeverij Pluim, 2022.
Schipper, Mineke. ‘Op weg naar het Einde?’. Groene Amsterdammer 146:31(2022): p. 40-43.
Volkskrant. ‘Lieke Marsman over het nut van angst en zelfreflectie’. 3 juni 2017.