De zee pakt haar ruimte

In Nederland zijn er verschillende maatregelen uitgevoerd om meer ruimte te geven aan rivieren. Het doel hiervan is geweest om meer natuur te creëren en overstromingen te voorkomen. Rivieren laten zich echter niet zomaar temmen, dat is in de zomer van 2021 nog gebleken. Meerdere gebieden in Europa, waaronder in Limburg, zijn toen deels onder water komen te staan. Deze overstromingen waren gelukkig van tijdelijke duur. Maar wat blijft er over van iemands leefomgeving als het water niet wegtrekt? Dat is wat Chris Polanen (1963) zich afvraagt in zijn roman Waterjager.

Door Peter Hoogenboom

De fictieroman heeft als setting een overstroomd Paramaribo in de nabije toekomst. Een dijkdoorbraak heeft de stad vrijwel onleefbaar gemaakt, waardoor de meeste mensen zijn weggetrokken. De enige mensen die zijn overgebleven zijn de ‘outlaws’, wetteloze verstotelingen die zich niet thuis voelen in de gangbare maatschappij. Toch kan de hoofdpersoon Joshua geen afscheid nemen van de plek waar hij is opgegroeid. Hij is als jongen van dertien jaar naar aanleiding van de overstromingen samen met zijn moeder vertrokken naar Nederland, maar hij voelt zich daar niet thuis. Daarom besluit hij twintig jaar later de stad van zijn jeugd opnieuw te bezoeken. Tijdens zijn verblijf van vier maanden in Paramaribo wordt het voor Joshua duidelijk, dat er daar voor hem geen toekomst mogelijk is.

Wanneer teruggaan onmogelijk is

Een belangrijk punt dat de roman probeert te maken is de sterke band van mensen met hun geboortegrond. Mensen vertrekken niet alleen naar een ander land, omdat het leven hen daar aangenamer lijkt. De reden is eerder dat het leven onmogelijk is geworden op de plek waar zij vandaan komen. Migratie komt dus met name voort uit noodzaak en de verandering van het klimaat zal daar steeds vaker de oorzaak van zijn. Een reden hiervoor is dat de impact van  klimaatveranderingniet gelijkwaardig over de wereld is verdeeld. Rijke landen kunnen zich namelijk beter weren tegen de veranderingen die eraan komen. Waterjager besteedt aandacht aan deze ongelijke verdeling,die ervoor kan zorgen dat iemand klimaatvluchtelingwordt.

In de eerste hoofdstukken van de roman wordt met name behandeld hoe het Joshua vergaat in Nederland. Hij krijgt daar de kans om zich te ontwikkelen tot huisarts, een beroep dat respect afdwingt. Toch blijft hij zich in Nederland een buitenstaander voelen. De mensen met een Nederlandse achtergrond blijven hem namelijk apart behandelen. Het is hierbij vooral zijn accent wat hem doet opvallen. Joshua komt daarom tot de conclusie “dat hij alleen zou overleven als hij net als de Nederlanders zou worden. Anders leren praten, zich anders gedragen. Onzichtbaar worden.” De noodzaak tot opgaan in de massa, dat is wat hem met name stoort. Zijn Surinaamse kennissen verzetten zich daartegen. Zij proberen juist erg op te vallen, kleden zich bijvoorbeeld in felle kleuren en spreken met wilde gebaren, “alsof hun tropische genen in een nieuwe omgeving geen rust kunnen vinden.” Dit sterke verzet tegen de Nederlandse ‘grijsheid’ kan Joshua evenmin waarderen. Het voelt voor hem overdreven en gemaakt, wat ervoor zorgt dat hij bij zijn ‘landgenoten’ ook geen aansluiting vindt.

Het zich niet thuis voelen in een nieuwe omgeving en de heimwee die Joshua voelt heeft een autobiografisch karakter. Polanen laat weten met name te schrijven uit heimwee naar Suriname. Hij is zelf als twintigjarige naar Nederland vertrokken en zou nu hij hier gesetteld is, niet zomaar terug kunnen keren naar Suriname. De roman geeft daarom een idee van hoe het voelt om niet terug te kunnen naar je land van herkomst, maar dan met klimaatverandering als oorzaak.

Een verzonken verleden

Joshua besluit naar aanleiding van de dood van zijn vader, die samen met zijn broer JC is achtergebleven, te vertrekken naar Paramaribo om te achterhalen of hij zich daar meer thuis zou kunnen voelen. Het is een lange en gevaarlijke reis. Eerst moet hij vliegen naar Frans-Guyana en vanaf daar een overtocht per boot zien te regelen. Het vinden van iemand die hem verder wil helpen is ingewikkeld. De overtocht is namelijk erg gevaarlijk, omdat de kans groot is dat de boot vast komt te zitten in obstakels onder water. Daarnaast zijn er rond Paramaribo veel misdadigers actief. De enige die hem daarom wil helpen is een ziekelijke man, die het geld wat Joshua betaalt kan gebruiken als kleine erfenis. Het geeft aan hoe ver Joshua verwijderd is geweest van zijn verleden en hoe hopeloos zijn reis eigenlijk is. 

Eenmaal aangekomen ontmoet Joshua Ralph. Deze man heeft de rol als oude wijze man en deelt hem mee dat zijn expertise als arts zeker van pas komt. Vrijwel iedereen die nog in Paramaribo woont heeft namelijk te maken met lichamelijke klachten. De meeste mannen zijn goudzoekers die met elkaar vechten om elke korrel. De vrouwen zijn voornamelijk prostituees en hebben als gevolg daarvan te maken met allerlei overdraagbare ziekten. Een normaal leven is eigenlijk niet mogelijk in de stad. Dat wordt nog eens duidelijk gemaakt tijdens de ontmoeting met Ralph: Joshua ziet op dat moment een dolfijn, die vast is komen te zitten. Ralph heeft geen medelijden met het dier, hij herkent zich in het dier, want net als de dolfijn ziet ook hij geen uitweg uit de huidige situatie.

De zee versus onze beschaving

Joshua komt terecht in een Paramaribo waar mensen met niks anders bezig zijn dan overleven. Overal is gevaar, het water zit vol met piranha’s en de mensen staan elkaar naar het leven. Om zich in de stad staande te houden zal Joshua daarom moeten leren vechten. JC maakt hem dat bij hun ontmoeting meteen duidelijk. Er is geen beschaving meer, geen wetten die bescherming bieden, de enige wetten die er heersen zijn de wetten van de sterkste, van de natuur.JC heeft het harde bestaan zich eigen gemaakt. Door hard te werken aan zijn lichaam is het hem gelukt om over Paramaribo te heersen als een maffiabaas. Iedere vreemdeling die ervoor kiest om in de stad te gaan wonen moet daarom aan hem belasting betalen. 

Het is een beeld van een dystopie,een afschrikwekkend toekomstbeeld. Toch heeft dit geschepte beeld enige overlap met de werkelijkheid. Ook in ons welvarende Nederland lijkt de samenleving te verharden. Het is bijvoorbeeld lastiger geworden om woonruimte te vinden en de zorg wordt enigszins uitgekleed. En dat is dan nog het welvarende Nederland, in andere landen worden de gevolgen waarschijnlijk, zoals al eerder is gezegd, eerder groter dan kleiner. Het geeft aan dat onze manier van leven onder druk staat. Ons consumptiegedrag heeft ons tegenover de natuur gezet. Een van de personages zegt daarover het volgende: “We verwaarlozen de natuur, we haten het water, we minachten de Brazilianen en de Guyanezen. Een mens die zijn omgeving haat, zal nooit gelukkig zijn.” Kortom: wij zullen niet gelukkig zijn, als wij niet leren een duurzaamleven op te bouwen meer in lijn met de natuur. 

Het verblijf van Joshua in Paramaribo doet hem beseffen dat het een grote vergissing is geweest om terug te keren. Vrijwel iedereen die hij ontmoet komt te overlijden of wordt vermoord en als arts krijgt hij allerlei verschrikkelijke complicaties te behandelen. Hierdoor wordt het voor hem duidelijk dat hij het idee om te leven in de omgeving waarin hij is opgegroeid, zal moeten opgeven. Hij komt daarom tot de conclusie dat hij zich moet neerleggen bij een bestaan in Nederland, al zal hij zich daar nooit helemaal thuis kunnen voelen. Zijn ‘thuis’ bestaat nou eenmaal niet meer, het is onderdeel geworden van de zee. 

Gebruikte bronnen

Chris Polanen: Waterjager. 2019. Lebowski; 288 pagina’s; €19,99.

… Meer lezen over dystopie op het water? Lees dan Dystopie in ‘Vis’: Klimaatfictie op zee

<< Vorige | Volgende >>