Artikelen
Stadsastronaut: omgaan met het schaalprobleem
Marjolijn van Heemstra loopt op gerecyclede slippers. Ze gaat met de trein in plaats van de auto en weet de weg te vinden naar YouTube-accounts van mensen die milieubewust proberen te leven. Maar de ernst van klimaatcrisis blijft Van Heemstra achtervolgen. Hoe vindt zij haar toekomstperspectief terug?
Door Hester Brugman
Van Heemstra kan cijfers opnoemen van de status waar de ecologische crisis zich nu in bevindt – 25 procent van de zoogdieren wordt acuut bedreigd, 75 procent van de vispopulatie eveneens. En als ze niet kan slapen vanwege de extreme hitte, waarbij ze zich ervan bewust is dat ook die door menselijk handelen veroorzaakt is, probeert ze niet weer in slaap te vallen met een romcom op de achtergrond, maar kijkt ze video’s van klimaatrampen die het begin van het einde symboliseren. Om de ernst van de klimaatcrisis kan en wil Van Heemstra niet heen. Stadsastronaut, de theatervoorstelling die ze maakte tijdens die extreem hete zomer van 2018 en die ze vertaalde naar de gelijknamige podcast, had daarover kunnen gaan: hoe je als dertiger kunt leven in een poging de aarde daarbij niet, of zo min mogelijk, uit te putten.
Maar juist de milieubewuste keuzes die Van Heemstra maakt in haar leven omschrijft ze als ‘wiegenliedjes’: dingen waarmee je jezelf in slaap sust, die je gebruikt om jezelf voor te houden dat de echt grote rampen wel worden afgewend, dat je toekomst gewoon doorgaat zoals in gedachten. Inmiddels werkt dat echter niet meer voor Van Heemstra. Ze is haar toekomstperspectief kwijtgeraakt. In Stadsastronaut gaat ze daarom niet op zoek naar (nieuwe) manieren om klimaatneutraal te kunnen leven, maar juist naar een wijze om de schaal van de ecologische crisis te kunnen bevatten – met de blik van een ruimtevaarder.
Het schaalprobleem
Het volledige besef van de klimaatcrisis – in Van Heemstra’s woorden: iets weten en denken ‘hoooly shit’ – is bijna onmogelijk. Een oorzaak hiervan is de grote schaal waarop klimaatverandering plaatsvindt, zowel op het gebied van tijd als op het gebied van ruimte. De klimaatcrisis wordt door Timothy Morton dan ook wel gecategoriseerd als een hyperobject, een object dat het menselijke begrip van tijd en ruimte overstijgt. In een heel mensenleven zijn slechts onderdelen van de ecologische crisis waar te nemen, een extreem hete zomer of het smelten van poolkappen, maar nooit de klimaatverandering in zijn geheel. Bovendien is de crisis niet iets lokaals, maar omvat ze de hele aarde – iets waar het menselijk brein zich maar weinig bij kan voorstellen.
Anthony Clark noemde de klimaatcrisis een fenomeen dat de schaal verstoort waarin de mens denkt. Dit schaalprobleem wordt extra goed zichtbaar in fictie over de klimaatcrisis waarbij schrijvers die de klimaatverandering accuraat in beeld willen brengen, worstelen met deze enorme tijdsspanne en ruimtelijke schaal. Clark heeft daarom een systeem van drie schalen geïntroduceerd die zowel voor lezers als door schrijvers gebruikt kunnen worden.
Naast de persoonlijke schaal (de personages) en de schaal van nationale cultuur en geschiedenis (maatschappelijke bewegingen, geplaatst in een historische periode van een paar decennia) voegt hij de hypothetische schaal toe. Deze derde schaal is het lastigst: het is die van de hele aarde en al zijn inwoners, waarin een personage een fysieke entiteit wordt, een voetafdruk op de aarde.
Nabijheid door afstand
Het wisselen tussen die schalen speelt een centrale rol in Stadsastronaut. Het is namelijk pas als Van Heemstra The Pale Blue Dot ziet, de door NASA vanuit een ruimtevaartuig genomen foto uit 1990 waarin de aarde als bleke stip zwevend in een streep licht te zien is, dat ze de klimaatcrisis heel even echt beseft. Voor astronauten is dit een bekend gevoel: het wordt ook wel ‘het overzichtseffect’ genoemd. Een bijna transcendente ervaring waarbij astronauten overspoeld worden met liefde voor de aarde. Door zo ver weg te zijn, bekijk en begrijp je alles wat je dacht te kennen met een nieuwe blik. Het is het ultieme gevoel van verbondenheid en samenhang. De afstand brengt nabijheid, en misschien maakt het zelfs dat drukkende, grote probleem eindelijk behapbaar.
Het zet Van Heemstra ertoe aan om haar astronautenblik te trainen, maar dan andersom. Ze stelt de hypothese dat ze ook samenhang kan ervaren door wat ver van haar af staat nabij te halen. Het allergrootste (het overzicht) in het allerkleinste (de planten, de dingen, de mensen).
Oefenen in een nieuw perspectief
Van Heemstra’s verte is Bob, haar oude buurman met wie ze een voortuin van 10 vierkante meter deelt. De voortuin is de enige plek waar ze elkaar tegenkomen. Bob woont al heel lang in deze buurt, waar Van Heemstra import is en bijdraagt aan de gentrificatie van de wijk. Ze leiden een ander leven, in andere werelden. In een poging die kloof te overbruggen komt Van Heemstra op het idee een boom te planten in hun voortuin, eentje die hen allebei overleeft en hen op die manier verbindt.
Het uitgraven van een kuil in haar voortuin confronteert haar met de hypothetische schaal, als ze op grondwater stuit en op internet uitzoekt op welke bodem ze eigenlijk leeft. Onder haar tegels, onder haar huis, liggen lagen van klei, veen, zand, toendra’s en rots die eeuwen terug de geschiedenis in gaan, en ergens daaronder ligt de aardkorst. Het grote geheel van een aarde die al zolang meegaat.
De boom komt er uiteindelijk nooit. De bomenexpert van de gemeente belt haar met de mededeling dat er geen boom kan komen in haar voortuin: een boom leeft gemiddeld 300 jaar, maar zal die jaren in deze snelle tijd waarin altijd gebouwd en gesloopt wordt, nooit kunnen vervolmaken. Van Heemstra wordt opnieuw geoefend te denken in dat ruime tijdsperspectief, waarin oceanen en bossen zijn ontstaan en waar de huidige mensheid slechts een stukje van meemaakt. De ultieme oefening van denken op de hypothetische schaal heeft ze op dat moment al gehad: bij een bezoekje aan het European Space Agency in Noordwijk introduceerde ‘Mr. Moon’ de intergalactische toekomst van de menselijke soort. Daarmee doelde hij op de mogelijke vluchtelingenstroom naar Mars, als de aarde niet meer bewoonbaar is. Van Heemstra bekruipt een gevoel van ruimte in negatieve zin, een onprettige ruimte. Het idee van een afsplitsing van het menselijk ras strookt niet met haar behoefte aan samenhang op het niveau van tijd, ruimte en mensen.
De bereidheid tot verwantschap
Op de vraag of Van Heemstra door dit project daadwerkelijk dichterbij Bob is gekomen, mag de luisteraar zelf een antwoord formuleren. In de laatste minuten van de podcast is Bob heel even te horen in een gesprek met Van Heemstra. Ze zoeken naar ervaringen waarbij ze zich ‘een beetje een ruimtevaarder’ voelden – iemand met liefde voor de aarde. Op het strand, onder de sterrenhemel. Volgens Bob is die rust en ruimte nodig om te proberen te helpen. Wat er verder nodig is volgens hem? Praten. Dat raakt aan de eerdere bevinding van Van Heemstra in het bezoekerscentrum van het ESA. De belangrijkste voorwaarde waaraan een astronaut moet voldoen is volgens de directeur ‘vriendelijkheid’. Als astronaut zit je immers met elkaar vast in een ruimtevaartschip.
Van Heemstra’s zoektocht heeft haar toekomstperspectief niet direct doen terugkeren. Toch lijkt het haar wel gelukt het schaalprobleem, dat de klimaatcrisis tot zo’n onzichtbaar en tegelijkertijd verlammend probleem kan maken, via haar eigen leven gedeeltelijk te gaan begrijpen. Het in- en uitzoomen tussen zowel de persoonlijke als de nationale en hypothetische schaal benadrukte vooral het verlangen naar samenhang in deze tijd waarin alles juist kapot lijkt te gaan. De ultieme vorm van samenhang is voor sommigen te vinden in the pale blue dot, maar het begin ervan is op de allerkleinste schaal te realiseren: tussen mensen onderling, en tussen mensen met de natuur. Daarvoor is vriendelijkheid vereist, maar dan in een minder vrijblijvende vorm. Van Heemstra noemt het ‘de bereidheid om verwantschap te zien met wat je tegenkomt’. Om milieubewust te leven, niet uit schuldgevoel, maar uit samenhang met de aarde.
Marjolijn van Heemstra: “Stadsastronaut”. VPRO, december 2019. Beschikbaar via de website. Ook te vinden in je favoriete podcastapp.
… Meer over het schaalprobleem in de klimaatcrisis lees je in Geen les voor de toekomst, maar een spiegel voor nu